Marie Chevalier ? Dit com’aquò, la coneissem gaire d’as-pr’aquí… ‘quò z-es La Marie, o mais la Marie de Peirichon.
De totes los biais, dins los moments que cómpton, i es totjorn… Quitament per la naissença, « mon paire d’un costat, la Marie de l’alte, ma maire e la saja-femna al meig… »
Decembre… Jucats per una muralha darrèir la bòria de chas Pradincon, iu è ma sòrre, espeitaviam.
‘Quí-a-los quand mèsma : lo velòç, la Monique è la Marie.
Lo velòç… ‘quò z-es mon prumèir velòç, ben-lèu un pauc tròp bèl.
La Monique, sa filha… z-ai dos ans de mais que z-ella ; sèi bèl è ‘quò z-es mais aisat d’agure lo dessobre.
La Marie… per comencar, ‘quò z-es la copina as ma maire ; z-èron ensemble val «convent» d’as Clavèiras. Amais, s’entòrna totjorn quand i a las vacanças de Nadal, la passada de l’annada que m’es la pus brava. È tè, fai la barrèira as la maisoneta d’as Lobaressa, juste aquí pus bas.
Amb los tres, ‘quò z-es la fèsta que comença chas naltes…
La Marie nos pudís quasi totjorn los juegs, è ‘quò racana amb z-ella ! Que pr’aquò, z-a bien de pensaments… Tenètz, a-n-uei fasem as la lèbre è la tortuja. Qual fará lo jutge ? La Marie… Deman, ‘quò será lo lop è l’anhèl, la ciagala è la maseda…
[…]
È pueissa, los contes que sòn tan chalorós… Lo sèra, davant qu’anar dormir, o mesmament de jorn per nos ramaisar… La Marie, nen coneis è los ditz pas jamais en francés, ‘quò z-es bien juste… Mais que tot, aquò que z-a, ‘quò es que los ditz bien : quand te fai lo rainald, z-es lo rainald ; lo lop, z-ella z-es lo lop ; ranca lo fuòc… amais i se crama la coeta !… È iu, sèi segura que z-ai vist lo diable espotit dins lo pòrta-monèda… è Pataflac ! La nòvia tota nuda al portal de la glèisa…
‘Quò z-es normal que joguèsse tan bravament quand raconta !
D’una, as las sëanças d’agala dins lo dormidor bèl del «convent», ‘quò’s ella qu’aviá los ròtles «mais risolièirs è las mais nèicis » per-de-que, coma z-o ditz, sortián pas de son ordinari.
Quora se tròbon entre copinas, la Marie, l’Elise, l’Alexandrine, la Mimí, la Marie-Louise, la Berthe è tantas mais, quenh plaseir de se rapellar las «bestiassariás» de la Claudine Patrouillot, la païsanda, è la traça de destinada de la Jézabel, la bomiana…
[…]
Pueissa, i aguèt lo temp de la plastica, de las flors arteficialas è del formicà, del morre que rojís quand òm se compren païsan, de la lenga qu’òm vòl pèrdre, del silenci empausat…
Coma tantes mais, la Marie Chevalier se taisèt…
Après la pleujada, lo bòn temp… Coma fa lo Pierron, lo pastre – quand còrna pels chamins de Chambaron per faire levar las bèstias dels estables – d’altes aquí chèrchon de desrevelhar la memòria perduda…
« Tot aquò, ‘quò tòrna viste » çò dison la Marie, la Mimí è las altas… Mas, lo chamin es enquèra lòng per arribar a la cresta…
Aquò’s coma una naissença nòva « lo paire d’un costat, la saja-femna de l’alte, ma maire al meig… »
Dijatz, sabètz pas la darrèira ?… La Marie Chevalier a fait un libre…. mais tot en occitan !….

Marie Chevalier ? Nous, on connaît pas vraiment ici… c’est la Marie, ou encore la Marie de Peirichon.
De toute façon, pour les moments importants, elle est toujours là… Même à la naissance, « mon paire d’un costat, la Marie de l’alte, ma maire e la saja-femna al mèig… »
Décembre… Perchés sur une muraille derrière la ferme de chez Pradincon, ma sœur et moi, nous attendons.
Enfin les voilà : le Vélo, la Monique et la Marie.
Le Vélo… c’est mon premier vélo, un peu trop grand peut-être.
La Monique, sa fille… j’ai deux ans de plus qu’elle ; je suis grand et c’est plus facile d’avoir le dessus.
La Marie… d’abord, c’est la copine de ma mère ; elles étaient ensemble au « couvent » de Clavières. Et puis, elle revient toujours en même temps que les vacances de Noël, mon plus beau moment de l’année. Et oui, elle fait la barrière à la maisonnette de Loubaresse, juste en dessous.
Avec tous les trois, c’est la fête qui commence chez nous…
La Marie organise presque toujours nos jeux, et on rigole bien avec elle ! Et pourtant, elle en a des soucis… Tiens, aujourd’hui on joue au lièvre et à la tortue. Qui fait le juge ? C’est la Marie… Demain, ce sera le loup et l’agneau, la cigale et la fourmi…
[…]
Et puis, il y a toute la chaleur des contes… Le soir, avant d’aller dormir, et même dans la journée pour nous tenir tranquilles… La Marie, elle en connaît et elle ne les dit jamais en français et c’est normal… Surtout, ce qu’il y a chez elle, c’est qu’elle les dit bien : quand elle fait le renard, c’est le renard ; le loup, c’est le loup ; elle saute le feu, et même qu’elle s’en brûle la queue !… Et puis, moi, je suis sûr d’avoir vu le diable écrasé dans le porte-monnaie… et Plouf ! la mariée toute nue à la porte de l’église…
C’est normal qu’elle joue si bien quand elle raconte !
D’abord, aux séances récréatives dans le grand dortoir du « couvent », c’était elle qui avait les rôles « les plus comiques et les plus imbéciles » parce que, comme elle précise, ils ne sortaient pas de son ordinaire.
Lorsqu’elles se retrouvent entre copines, la Marie, l’Elise, l’Alexandrine, la Mimi, la Marie-Louise, la Berthe et bien d’autres, quel plaisir d’évoquer les « bêtasseries » de Claudine Patrouillot, la paysanne, et le destin tragique de Jézabel, la bohémienne…
[…]
Et puis, il y eut l’ère du plastique, des fleurs artificielles et du formica, du rouge qui monte au visage quand on se découvre paysan, de la langue qu’on voulait perdre, du silence imposé…
Comme bien d’autres, Marie Chevalier s’est tue…
Après la pluie, vient le beau temps… Pareils à Pierrou, le pastre – quand il sonne de la corne à travers les chemins de Chambaron pour faire lever les bêtes des bergeries -, d’autres ici cherchent à réveiller la mémoire perdue…
« Tout ça, ça revient vite » disent la Marie, la Berthe, la Mimi et les autres… Mas, lo chamin es enquèra lòng per arribar a la crèsta…
C’est comme une naissance nouvelle… « lo paire d’un costat, la saja-femna de l’alte, ma maire al mèig… »
Dites, vous connaissez la dernière ?… La Marie Chevalier a fait un livre… Et tout en occitan !…

(Tèxte de Guit BRUN, tirat de la prefaça de l’obratge « Coma de pèiras pels champs, Contes de la Marie » publicat en 1982 per l’IEO e revirat aquí per Cristian Omelhièr )

Détail d’un tableau offert à Guy Brun par le peintre Gérard Lattier :
GUY PASSE DES VEILLÉES CHEZ MARIE CHEVALIER CONTEUSE

Lo fial ensorcelat

Vos vase racontar una istoèra del temps que lo diable se premanava a travèrs país, e azara se premena pas pus. Vos vase dire per da qué : Perqué les altes còps sonavan pas l’angelús ; alòrs azara lo sònon, alòrs lo diable ‘quò i fai páor, aima pas las campanas, aima pas tot çò que z-es glèisa e tot.
‘Quò fai que par ma foi se ten restrench. Alòrs d’aquel temps se premenava e per anar chas lo monde preniá n’impòrta quanas fòrmas.
Un jorn i aviá… un jorn i aviá una filha que se maridava. D’aquel temps, sabètz qué ‘quò z-èra lo monde pas riche ; alòrs fasiá sa rauba, e quand aguèt cosut la mitat, aguèt pas pus de fial. Coma n’aviá pas cap d’espiçariá dins lo vialatge se pensèt :
-« Tèn, vase anar veire al mièg ta vesina, aurá ben un pauc de fial benlèu. » Part. Da qué te vei, al mièg del chamin aquí ? un escharton de fial exactament de la color de sa rauba. Vistament l’amassa, tòrna partir chas z-èla, e se mèt a còser sa rauba pardina.
Bon, lo jorn de la nòça arrèiba, tot lo monde, lo cortège, en aquel temps i aviá l’accordéon, allez, allez et allez menam la nòvia e la menam e tot aquò….tot lo monde èra bièn content. Vason a la mairie : tot se passa bièn. Vason a la glèisa, duèrbon la glèisa… lo benesitièr, sabètz que lo benesitièr es aquí justa a l’entrada… L’alta conha la man, la nòvia conha la man dins lo benesitièr per préner l’aiga senhada… pof ! … tota sa rauba se descós, pesque lo diable n’aima pas l’aiga benesida e alòrs lo fial quò z-èra lo diable que s’èra chanjat en fial e la bogra, vesètz, èra aquí coma aquò ‘quí pas qu’en la rauba e urosament qué d’aquel temps en dessós aviá d’aquestes truèiç de cotilhons ; vesètz pas que seguèsse estat coma anuèit pas qu’en slip e ben aquesta seriá estada un pauc atapada.

Lo fabre e lo diable

Un còp i aviá un fabre que son ostal se cramèt. Alòrs, ‘quò z-èra lo mes d’agost e quand l’ostal saguèt cramat : da qué faire ? Alors diguèt a sa femna :
– « Ma foi ieu vase – i aviá un bòsc aquí pas lònh – ieu vase anar jaire dins lo bòsc. »
E les vesins diguèron a la femna :
-« Venètz jaire chas naltes, pardina. »
‘Quò fai que s’aseguèron coma aquò. L’òme partiguèt dins lo bòsc e puis… fasiá clar de luna… z-èra… Bon durmiá pas bien pardina. Tot d’un còp te vei arribar un bonòme, les uelhs que s’esclairavon.
-“O cocane de qu’es aquò aicí ?
– De qué fases aquí ?
– E ben o veses ben : me jase.
– Te jases e per da qué te jases pas chas tu ?
– E ben perqué mon ostal s’es cramat.
– A bòn : e da qué vos faire ?
– E o sabe pas.
– Se vòs que te lo fasche, deman lo matin será fait.
– O, ò bogre benlèu ! pas tant viste !
– Si, si, si, deman lo matin será fait. Mas a condicion que dins sèt ans te vene quèrre.
– A bòn. A ben bòn. Mes pas tant viste, pas tant viste è ! car volriá quicòm ieu per lo còntra.
– E ben, e, e de qué vòs ?
– E ben z-ai un pomièr a costat de la farrièra que totes les enfants del vialatge me vason manjar les poms. Ieu vòle que quand saráun montats, davalon pas sens ma permission.
– O, se ‘quò’s pas qu’aquò ?
– O mes i a mai.
– E de que vòs enquèra ?
– E ben, ai ma femna que vai sovent a mon pòrta-moneda. Alors d’un còp que será barrat, ieu vòle que z-ela lo pòscha pas durbir.
– O oui, oui, oui ; allez m’en vase.
– Non, non, non, non. Veses mon damantal de cuèr ; e ben mon damantal aquí endont z-el sará, ieu vòle èstre.
– O oui, oui, oui. Allez, ‘quò’s tot.
– Oui.
– E ben bòn, e ben a raveire, dins sèt ans.
E part. Lo bonòme s’endurmiguèt. Lo matin quand se deravelha diguèt : « quand mème, tu as fait un dròlle… ai sunhat qu’ai vist lo diable. E ben tant pis ! Chal anar veire da qué podam recuperar enlai. » E se lèva, part, sòrt del bòsc. De qué te vei còntra… sobre la plaça… de monde, de monde qu’agaitavon… e un ostal tot nòu. O sabiá pas de qué n’en pensar. S’avança e veguèt bel et bien, ‘quò z-èra l’ostal, una brava fòrja e tot, E diguèt : « Ai pas sunhat. »
E totes : « Da qu’avètz fait, da qu’avètz fait, da qué s’es passat ? »
Mes l’alte diguèt rièn, mèma pas a sa femna. Alòrs se meteguèt a trabalhar, e a trabalhar, a farrar las vachas, farrar las ròdas, farrar un pauc tot, tot ço que li menavon. Oui mes sèt ans ‘quò pareis pas, ‘quò pareis lòng mes quand son passats son corts. E al bot de sèt ans, de que vei arribar? un… lo diable.
« Pfo ! – se pensèt – ‘quí a l’alte. E ben mince, ieu z-ère bièn aicí, n’ai pas ges enveja de partir ambe z-el. »
Alòrs farrava. Lo primièr fèrre lo manquèt.
-« Depacha-te, depacha-te.
O bogre, pr’aquò me chal ben farrar ‘quò avant de partir, da qué fariáun ? Lo segond còp, lo segond fèrre, te cram… lo crama.
-« Depacha-te, depacha-te !
– O se siás tant preissat té ‘gaita les braves poms que i a ‘quí. Monta i, vai ne’n manjar. Lo diable qu’es gormand coma una chata, mònta a l’albre e se mèt a crocar les poms. Lo fabre quita lo… la vacha que farrava ambe la… lo baston e vlàm i fai petar un parèlh.
-« Laissa me, laissa me !
– E ben, dòna me enquèra sèt ans.
– O oui, oui, oui, oui ! » sai que lo diable es douillet è. Alòrs se despachèt de… de davalar e de filar. E lo fabre tòrna reprene son trabalh, tòrna trabalhar pardina.
E puis, un alte sèt ans passèron è. E da qué te vei arribar tòrnar lo diable ! Aquel còp diguèt : “Te chal partir.”
‘quò fait que part. En passant a costat de la glèisa, lo diable per faire lo malèn, se meteguèt a venir grand, grand, grand, enquèra, enquèra ; venguèt tant grand coma lo… lo cluchèir. E puèissa tornèt venir…
-“E podètz venir petitit ?
– La mème causa !
– Coma mon det coèt ? Coma mon det coèt ?
– La mème causa… a oui, oui, oui.
– Enquèra, enquèra !” se i fasiá lo fabre. E en mème temps defasiá son… durbiá son pòrta-moneda. Quand lo diable saguèt pechinet coma mon det coèt… crau… lo conha dins lo…dins lo pòrta-moneda e pren… e tòrna virar lo prèner a la farrèira ; e sobre l’enclutge… e bàm, e bàm, e bàm ! Sabètz que i aviá fotut una platada… Lo sòrt d’aquí, te… te lo fot alai sobre lo machafèrre e s’en vai… e s’en vai. Lo diable al bot de sai pas quantsas d’oras se meteguèt a durbir un uelh, a durbir l’alte e partiguèt en trantalhant, en trantalhant. ‘Fin reüssiguèt a arribar a l’enfèrn mes diguèt que aquí li tornariá pas, que l’alte poriá faire ço que volriá que li tornariá pas. Alòrs lo diable èra partit e n’aviá pas cap… enveja de i tòrnar.
Alòr lo fabre èra bièn tranquile. Era tant talament tranquile que venguèt vièlh, vièlh. Alòrs sa femna èra mòrta, les enfants èron mòrts, les vesins, les… vièlhs coma z-el, damorava pas grand causa, lo monde començava d’anar alhurs. Alòr diguèt : “O n’ai marre, vase partir.”
Pren son… a n’oblidèt pas son damantal de cuèr. prenguèt son… meteguèt son damantal de cuèr, e allez en en rota. ‘quò fai… partiguèt a son aise. Tot m’un còp arriba a m-un endreit. O, ò, ò, a la pòrta da que vei ? Te vei lo diable que… mes l’alte lo veguèt. Alòr barrèt et diguèt :
-“Dapachatz vos,arrèiba, arrèiba !”
Barra la… barra lo… l’enfèrn.
-« A ! que fai lo diable, … lo paure, … lo fabre, o mai n’aviá pas cap enveja de te veire.
– A ! ‘quò’s tu e ben damòra i ! »
E tòrna virar. Alòrs s’en vai coma aquò aquí e puis diguèt :
– Me chal prèner l’altre chamin. »
Alòrs prenguèt l’altre chamin. T’arrèiba… amont, t’arreiba a la pòrta del cial. I aviá Sènt Pièrre. Sènt Pièrre i fai :
– “E, è, escotatz paure òme, vos avètz fait pacha ambe lo diable. Regrète bièn mès ieu vos pòde pas prèner aicí.
– O ! mes botatz, laissatz m’o veire un pauc coma ‘quò z-es !”
A, Sènt Pièrre es brave òme e i diguèt : “Agaitatz o un pauc !”
Alòr, l’alte se penja coma aquò, agaita aquí un pauc e en mème temps desfai son damantal de cuèr e puis floc… eschampa son damantal de cuèr… dins lo cial. E vistament i saguèt en mème temps que lo damantal. E coma arribava… lo damantal un pauc pus lònh e Sènt Pièrre darrièr. ‘quò durèt ben un moment, mes tot m-un còp Sènt Pièrre se ravirèt, s’avisèt que darrièr n’entrava un escat al cial del temps que z-el i èra pas. Alòrs quitèt lo fabre aquí e tornèt a sa pòrta e barrèt… e barrèt sa pòrta e ma foi lo fabre damorèt al cial, e enquèra i es.