Un calendièr, per qué faire ?
E pr’aquò lo calendièr es una de las mai ancianas conquistas de l’astronomia, de segur. Son origina remonta al mens a la fin de la preïstòria, a un moment qu’an apelat la « revolucion neolitica », quand los gropes umans, duscas aquí predators, venon productors ; los òmes inventan alèra de solucions novèlas per assegurar lor subsisténcia ; en plaça de la caça, l’elevatge, en plaça de la culhida, l’agricultura. D’aquela ora endavant, mesurar lo temps de jorn en jorn sufís pas pus, cal poder determinar al mièlhs, e malgrat los capricis de la meteorologia, los moments de l’annada propicis als trabalhs agricòlas, e s’organizar segon las sasons per evitar de comprometre las recòltas, faliment que portariá la mòrt.
De que seguèron los primièrs punts d’amira ? Evidentament lo retorn ciclic dels astres familhars, Solelh, Luna e constellacions : mai se auèi ‘quo nos susprend, l’astronomia seguèt un instrument primordial de subrevida per aquelas ancianas civilisacions agricòlas. D’aquel biais, i a de milierats d’annadas, dels òmes espiavan dejà lo cèl. Son elses qu’inventèron lo calendièr.

Quitament los mai distrachs d’entre vautres an remarcat que los jorns acorchan en ivèrn. L’alternança de las sasons es ligada, de fach, a la dimension l’arc que lo solelh descriu dins sa corsa a l’endessús de l’asuèlh. En estiu, aquel arc es plan larg, las oras de solelhada son nombrosas e la calor, preciosa pel creis de las plantas, es mai fòrta. Mes a mesura que la sason s’avança, lo solelh monta pas tant dins lo cèl, l’arc que descriu sus la capa del cèl ven mai pichon e los punts de l’asuèlh ont raja e trescont s’aturan del sud.
Lo levar del solelh al fial de las sasons.
A l’equinòcci de darreiriá, lo Solelh se leva exactament a l’èst, se jai exactament a l’oèst. En octòbre, lo Solelh se leva de mai en mai près del sud, l’arc que descriu dins la jornada arrèsta pas de se redusir, las nuèchs alongan, lo freg ganha e, a miègjorn, lo Solelh es cada jorn mai bas. Al solstici d’ivèrn, los punts de levar e de colcar de l’astre arriban a lor limit val sud e aquel jorn es lo mai cort de l’annada. Puèi aquela evolucion torna prendre en sens contrari, talament qu’a l’equinòcci de prima, lo Solelh se torna levar exactament a l’èst, e ‘quò torna començar.

Lo levar del solelh al fial de las sasons.

Agachadors preïstorics

Aquelas constatacions son evidentas per qual viu dins la natura. Es perqué, en se fondar suls punts de l’asuèlh ont lo solelh se leva e se jai als diferents moments de l’annada, nòstres aujòls an pogut non solament determinar la sason mai atanben la data, çò qu’a pas res d’una curiositat gratuïta dins una societat ont cal decidir quora semenar, quora recoltar, quora montar a l’estiva e quora ne davalar.
Per aquela observacion, an segurament causit de preferéncia un luòc elevat, per mièlhs veire l’asuèlh, luòc que puèi a pogut èstre considerat ambe qualque respècte, a causa de son importància per la vida del grope. Se i plantatz de pals o de pèiras, per aver dels punts d’amira per espiar ambe mai de rigor l’aparicion del Solelh, obtenètz un instrument astronomic tot simple, mes d’una eficacitat bèla, un « gnomon », l’aujòl de la mòstra de solelh (1), que permet a l’encòp de conéisser l’ora del jorn e l’epòca de l’annada ; en soma, ‘qui avètz en un sol esplech lo premièr relòtge e lo premièr calendièr.

Lo gnomon

La linha nòrd-sud es aquela decont l’ombra es totjorn la pus corta (es miègjorn a aquel moment). Se ditz la meridiana.
La linha drecha èst-oèst es la que traça la poncha de l’ombra als equinòccis. La corba 1 correspond al solstici d’ivèrn, la corba 2 al solstici d’estiu. Aquelas tres linhas permeton de devesir l’annada en sasons e indican l’avançament de caduna.

Trabalhs practics : podètz bastir un gnomon dins l’òrt e materializar pauc a pauc aquelas corbas ambe de pèiras. Segur, vos cal pas metre a l’ubac, vos cal causir un endrech totjorn solelhat !

Fòrces monuments megalitics coma las pèiras plantadas (2), que siagan soletas o amassadas en alinhaments, o enquèra los cromlechs, aquelses cercles de pèiras quilhadas que lo mai celèbre es lo de Stonehenge en Anglatèrra, an degut aver, entre maitas foncions, lo ròtle de relòtge-calendièr. Es segur, de tot biais, que fòrças construccions d’aquelses temps reculats, dins lo monde entièr, son orientadas en foncion de punts astronomics remarcables : levar del Solelh als equinòccis e als solsticis, per exemple. Vertat atanben, qu’a la debuta del sègle XX, se trobava enquèra fòrça còps, en çò dels pòbles dichs primitius, dels gnomons de fusta o de pèira, qu’èran – ò cal dire – sovent l’objècte d’una veneracion particulara.

Jorn, annada e mes.

De tot biais, sacrats o non, los calendièrs son davant tot fondats sus de consideracions astromicas. E coma la part màger de las activitats umanas son regladas per la corsa aparenta del Solelh, las nocions indispensablas a la construccion d’un calendièr son lo jorn e l’annada.
La durada mejana d’un jorn es pas de mal estimar, per exemple d’un miègjorn a l’autre, ambe una precision sufisenta per la vida de cada jorn. Mès per çò qu’es de la durada compresa entre dos equinòccis de prima (çò que los astronòmes apèlan l’annada tropica), es plan mai malaisida a calcular : calguèt esperar lo sègle XVI per la conéisser un bocin mièlhs. Sabèm auèi que la Terra met exactament 365,24219 jorns, o enquèra 365 jorns 5 oras 48 minutas 45 segondas per tornar al punt de l’equinòcci après aver acomplida una revolucion complèta a l’entorn del Solelh. Enfin una tresena nocion interven enquèra dins la construccion d’un calendièr : aquela del mes, division del temps nascuda de l’observacion del cicle lunar. En combinar los meses lunars (29 o 30 jorns) ambe lo cicle de las sasons, governat per la corsa aparenta del Solelh, obtenètz un calendièr luní-solar.

‘Quò seguèt la solucion adoptada a Roma jos la Republica. Fins al sègle Ier davant J.-C., lo calendièr roman comportava dotze meses lunaris (sièis de 29 jorns e sièis de 30), siaga en tot 354 jorns, çò que fa una diferéncia de mai de onze jorns per rapòrt al cicle de las sasons. Per ratrapar aquel desfasament, s’ajustava cada dos ans un mes intercalar de 22 o 23 jorns, un còp un, un còp l’autre. Lo cap de l’an se festejava lo primièr de març (mes del dieu de la guèrra) e avèm enquèra gardat auèi lo nom de qualques unes d’aquelses meses : setembre, octòbre, novembre, decembre, qu’èran alèra los seten, ochen, noven e desen meses. Malurosament coma l’arribada del mes intercalar èra cada còp fixada per decret d’un collègi de prèires que s’inspirava mai de consideracions demagogicas que de coneissenças astronomicas – lo mes intercalar èra l’escasenca de grandas fèstas popularas – tot aquò èra la causa d’una granda incertitud de datas. Aquel calendièr èra vengut al punt que se podiá pas pus utilizar : aviá 90 jorns de retard per rapòrt a las sasons vertadièiras !

Calendièr Julian

Juli Cesar

Juli Cesar impausèt donc una reforma elaborada per l’astronòme Sosigène, d’Alexandria. Los 90 jorns de descalatge seguèron ajustats a l’an 708 de la fondacion de Roma (46 davant J.-C.). Mes subretot i aguèt d’ara endavant una annada comuna de 365 jorns, repartits en sièis mes de 31 jorns, cinc mes de 30 jorns e un de 29 jorns (febrièr). Enfin, cada quatre ans, s’ajustariá un jorn a febrièr, çò que fariá una annada de 366 jorns, dicha
« bissextila ». Per se recompensar d’aquela urosa iniciativa, Cesar donèt lo sieu nom, Julius a l’ancian mes de quintilis, que disèm « juIhet » dempuèi aquel temps.

Mes son successor August s’entrachèt que lo decret de Cesar èra mal aplicat : s’enganavan dins lo compte de las annadas bissextilas.

L’emperaire August

Faguèt donc rectificar aquela error e, per pas èstre en rèsta, donèt el tanben lo sieu nom, Augustus, al mes que veniá còp sec après Julius, tot en li ajustar un jorn manlevat a febrièr. Aquí perqué enquèra auèi lo mes d’agost compta 31 jorns, mentre qu’un febrièr ordinari ne’n compta pas que 28 !
Lo calendièr julian demorèt en plaça pendent fòrces sègles dins la crestiantat tota. Aviá pr’aquò un defaut : la durada mejana de l’annada juliana èra de 365 jorns un quart, çò qu’es un pichon pauc tròp long (11 minutas 15 segondas de tròp) per rapòrt a l’annada tropica. Aquel calendièr se metèt donc pauc a pauc a retardar coma una mòstra lassa, talament qu’a la fin del sègle XVI, l’equinòcci de prima arribèt tre lo 11 de marc en plaça d’esperar lo 21 coma previst.

Calendièr gregorian

Lo papa Grègori XIII e sa bulla

‘Quò pausava benlèu de problèmas als paisans, mes ‘quò èra subretot inacceptable pel papa, qu’èra encargat de fixar cada annada la data de Pascas segon de critèris astronomics precís que ne tornarem parlar. Trobant qu’aquò la fotiá mal, Gregòri XIII carguèt una comission d’astronòmes e d’òmes de glèisa d’estudiar la question. Elaborèron un projècte, e la bulla « Inter gravissimas » del 24 de febrièr 1582 decretèt la reforma : se passèt d’ara endavant al calendièr gregorian.
D’en primièr se decidiguèt de suprimir los dètz jorns de tròp, talament qu’en Itàlia l’endeman del dijòus 4 d’octòbre 1582 seguèt lo divendres 15 d’octòbre 1582. Mes calguèt anar mai luènh, si que non se fariá enquèra un descalatge d’un jorn en 128 ans, de tres jorns en 400 ans : lo calendièr julian aviá previst tròpas d’annadas bissextilas ! Ne’n caliá donc suprimir. Se decidiguèt donc que solas las annadas secularas que lo millesime n’es un multiple de 400 serián bissextilas, per exemple 1600, 2000, 2400… Obtenguèron d’aquel biais, sus una durada de 400 ans, 303 annadas comunas (365 jorns) e 97 annadas bissextilas (366 jorns), çò que dona una annada mejana de 365,2425 jorns – enquèra un pauc mai longa que l’annada tropica. En 3226 ans, lo calendièr gregorian prendriá enquèra un jorn de retard. Per ratrapar aquela diferéncia, es estat previst dempuèi que las annadas 4000, 8000 e 12000 serián pas bissextilas. Bèl optimisme per nòstre avenidor, pas vertat ?

Malgrat los problèmas pausats per la suppression de dètz jorns (a saber se aquelses dètz jorns serián pagats als obrièrs ? se los deutes tombats a tèrme un dels jorns suprimits devián èsser onorats ?), aquela reforma seguèt adoptada fòrt lèu dins los païses plan ligats a la Glèisa catolica romana. Mes los païses de religion protestanta o ortodòxa, qu’avián en principi pas res a faire de las decisions del papa de Roma, gardèron longtemps enquèra lo calendièr julian. L’Anglatèrra l’abandonèt pas qu’al sègle XVIII e la Russia a la debuta del sègle XX, après la Revolucion d’octobre 1917 que, coma cadun o sap, se debanèt en novembre segon lo calendièr gregorian.

Auèi, fòrces païses an adoptat lo calendièr gregorian, al mens dins lo domeni dels escambis internacionals. Pr’aquò, s’avètz d’amics josius o musulmans practicants, vos cal saber que per elses lo 1er de genièr 1992 a pas res a veire ambe lo Cap de l’An. Que, pel judaïsme, aquel jorn correspond simplament al 25 Tebeth (quatren mes de l’annada) 5752, mentre que per l’Islam, ‘quo’s lo 25 de Djoumada-t-Tania (sieisen mes de l’annada).
Es que, a costat de las nocions astronomicas qu’emplega, lo calendièr es tanben tradicionalament ligat a l’istòria, a las religions e a las fèstas, càmbia d’una cultura a l’autra. Cada civilisacion a portada una atencion particulara a tal fenomèn astronomic puslèu qu’a tal autre : nòstre calendièr ten compte davant tot del Solelh, del temps que lo calendièr musulman es un dels rares calendièrs lunars modèrnes plan espandits dins lo monde.

De que causir ? La Luna comanda tant de fenomèns biologics e ecologics coma lo Solelh ? ‘Quo’s d’aquò que parlarem lo còp que ven.

La Catarina de las estièlas

(1) Mòstra de solelh : fr cadran solaire.
(2) Pèira plantada o pèira quilhada : del breton menhir, ‘pèira longa’. Pel dolmen, se parla puslèu de pèira levada o de taula de pèira (d’après una enquèsta arqueologica).