Luna novèla

Per sègre las metamorfòsis de l’astre de las nuèchs, començam per l’espiar a la luna novèla : lo 3 d’abrial, lo 2 de mai, lo 1èr de junh per aquesta prima de 1992. Suspresa : òm vei pas res ! Pr’aquò la luna s’es pas volatilizada. En realitat, es exactament dins la meteissa direccion que lo Solelh, un bocin al dessús o al dejós ; se leva en mème temps que el e son disc escur, negat dins l’esclaire del jorn, passa al meridian a miègjorn: « lo Solelh a rendètz-vos ambe la Luna ». Arriba quitament que passe just entre lo Solelh e nautres, e ‘quò’s un eclipsi de Solelh, fenomèn qu’arriba dos còps cada an mès, pecaire, que se vei pas que d’un airal plan limitat de la Terra : l’eclipsi a venir que subrevendrà lo 30 de junh, se podrà veire sonca que de l’emisfèr austral (sud de l’America latina e de l’Africa occidentala).

Luna jove

Un o dos jorns après son avaliment dins los fuòcs del Solelh, la Luna jove tornarà paréisser jos la forma d’un tèunhe creissent daurat (o corna de la luna), que se podrà a pro pena devinar al calabrun, dins l’esclaire del ponent. Se pòt atanben entreveire lo demai del disc lunar, d’un blau-gris escur, qu’aquela part es pas esclairada pel Solelh e recep la « lutz cendrada », valent a dire los rais solars que li son remandats per nòstre planeta. De la Luna, se veiriá alèra un clar de Tèrra mai que polit.
La primièira aparicion d’aquel creissent tèunhe èra pels pòbles antics un eveniment massa important, la debuta d’un novèl mes lunar, sovent celebrat per de rites religioses que d’unes perduran enquèra.

Luna montanta

En una setmana, la Luna espessís son creissent per prene lèu l’aspècte d’una meitat de cercle que la corba n’es virada cap al solelh colc, o a la drecha de l’observator, coma la d’un p : es lo primièr quartièr. Coma s’es daissada passar davant per son companhon, se leva de mai en mai tard, es agara a 90° a quicòm près a l’èst del Solelh, e passa al meridian quand aquel d’aicí se jai (‘quò’s vertat als equinòccis, mes que càmbia ambe las sasons). Enquèra sèt jorns e la Luna, que sa partida esclairada s’alarga pichon a pichon a mesura que s’escarta del Solelh, nos fa veire un disc talament circular qu’òm lo creiriá fach al compàs : ‘qui avètz la luna plena, lo tresluc (òm ditz que la Luna a virat).
Dempuèi la luna novèla, s’es passat de 14 a 15 jorns. Se ditz que d’aquel temps la Luna «creis ». Plan segur, càmbia pas vertadièrament de talha, ‘quò’s l’evolucion de sa posicion per rapòrt al Solelh qu’alarga pichon a pichon sa partida esclairada. Se parla tanben de Luna « montanta » o «ascendenta», benlèu per que, en mai de l’illusion de creissença, òm la torna trobar cada jorn mai nauta dins lo cèl après jorn falit. En realitat, la Luna acomplís cada jorn sa corsa d’astre onèst e normal a l’endessús de nòstres caps, quanha que siaga la forma de sa part esclairada : se leva a l’èst, culmina al meridian, e se jai a l’oèst !

Luna plena

Nòstra companhona es pel moment diametralament opausada al Solelh : levada quand aquel d’aquí trescond al calabrun, se jai a l’alba. L’estiu, al contrari del Solelh, la Luna demòra pas que 7 o 8 oras al dessús de l’asuèlh, coma o fariá un solelh mina-blanc d’ivèrn. En revenja, ‘quò’s per las longas nuèchs d’ivèrn que la Luna plena monta lo pus naut dins lo cèu : levada en fin de prangièira, treslusirà de tot son esclat 15 o 16 oras de temps, fins a l’endeman matin. ‘Quò’s alèra aquelas nuèchs candas e glaçadas, banhadas d’una lutz d’argent que se rebat sus la nèu, nuèchs magicas ont, çò dison, totas las fachilhas venon possiblas.
Avèm totes lo sovenir de plenas Lunas enòrmas, rojas o dauradas, flotant sus un asuèlh escur. La Luna seriá mai gròssa al moment que se leva o que se jai ? Non, es aquí una illusion d’optica. Una experiéncia plan simpla vos n’assegurarà : quanha que siaga l’auçada de la Luna dins lo cèl, patiretz pas per l’escondre ambe la poncha de vòstre det pichon en tendre lo braç. Aquela illusion ven de segur de çò que, quand la Luna es plan nauta dins lo cèl, pòt pas èstre comparada a cap d’amira terrèstra. Tornatz trobar, o cal dire, la meteissa illusion pel Solelh e las ensenhas. Per çò qu’es del rogejament de la Luna quand es pròcha de l’asuèlh, aquò ven que l’esclaire es absorbat selectivament : d’en mai l’astre qu’agacham es bas, d’en mai l’espessor d’atmosfèra que nos separa d’el es bèla, talament que daissa passar sonca la lutz roja. Aquí perqué la Luna, mai atanben lo Solelh, las estièlas brilhantas o los planetas semblan de rogejar al ras de l’asuèlh.

Somiadisses sus las tècas de la Luna.

Las tècas grisas que ternisson l’argent del disc lunar an totjorn excitadas las pantaissadas dels òmes : i an vist una cara simplificada, un còrs entier, un òme cargat d’un fais o d’una calelha, una lèbre, e un quite poton !

Mes tanlèu que prenètz un parelh de gemèlas, aquelas formas imaginàrias disparéisson. Gracia a la luneta que veniá de fabricar, Galilèu seguèt lo primièr a veire sus nòstre satellit, en 1609, de las vals dominadas per de fotrals de montanhas, e de las planas larjas que las prenguèron per de las mars. Se sap aùèi que la Luna es pas qu’un monde mineral, sens aiga, e que las tècas grisas son de desèrts de gravièr e d’arena, decont Armstrong pausèt sas peadas en 1969. Mes tornam a las fasas de la Luna.

Las fasas de la Luna suls calendièrs.

Luna febla (descendenta)

De jorn en jorn, vesèm agara lo disc lunar s’entemenar a l’oèst del temps que son levar se fa mai tardiu. Una setmana après la luna plena (o luna fòrta, lo treluc), aquí lo darrièr quartièr. Sa meitat de cercle, que la corba n’es virada cap a l’est o a l’esquèrra, coma aquela d’un d, s’aprimarà enquèra per èstre pas mai qu’un creissent fin que precedís de pauc lo levar del Solelh. Se ditz alèra que la Luna « descreis », o que davala, qu’es febla o enquèra que vielhís (la Luna vièlha). Lèu, lo disc lunar, cordurat d’aur a l’èst e a pena indicat a son èst per l’esclaire cendrat, va disparéisser pels fuòcs del Solelh, per un autre cicle que comença : aquí nos a tornats a la luna novèla.
Lo satellit nòstre ven de complir un pauc mai d’un torn complet a l’entorn de la Tèrra per se far veire jol meteis aspècte. Aquel intervalle de 29 a 30 jorns, entre doas plenas lunas o doas lunas novèlas per exemple, se ditz la lunason. Dura en mejana 29 jorns 12 oras 44 minutas.

Calendièrs lunars

La repeticion de las fasas de la Luna es talament evidenta qu’es estada una de las primièiras amiras cronologicas. Ja, a l’entorn de l’an 1000 avant J.-C., lo rei David cantava : « Iavé, mon Diu, ès tant bel ! […]As facha la Luna per marcar lo temps. » (1)
De la lunason, avèm eretada la nocion de mes (veire Monde en Oc n° 5). E los calendièrs mai vièlhs que coneissèm son lunars : remontan, o sabèm dempuèi una vintenada d’ans, a la preïstòria.

Dins los innombrables objèctes d’art mobilièr descobèrts en Dordonha, que la maja part son ondrats de plan polidas gravaduras representant de bèstias, de plaquetas d’òsse engravadas de signes repetitius intriguèron lo preïstorian american Alexander Marshack.

Plaqueta d’òs gravat (Paleolitic superior) – Musèu de Las Aisiás (Dordonha). (2)

Detalhs çai-jós.

L’analisi microscopica d’aqueles objèctes li permetèt de faire ressortir que las entalhas e los traucs, que de còps son estats repetats en se servir de fòrces instruments diferents, son dispausats en longas tièiras de 29 o 30 signes divèrses. Lor forma, sovent, remembra la de las fasas de la Luna. Una recèrca comparativa e estatistica sus d’objèctes analògues, venent de diferentas regions del monde, menèt A. Marshack a considerar qu’aquò èra de notacions fachas per comptar lo debanament dels jorns en se referir a la lunason.
Es evidentament impossible de saber se aquel descompte dels jorns permetiá de mesurar las lunas que s’èran passadas dempuèi lo despart dels caçaires o de preveire la data de naissença d’un enfant. Pr’aquò, ‘quò’s pas d’uèi que, dins la crenta o la despaciéncia de l’endeman, qualqu’un calcula los jorns : aqueles calendièrs lunars remontan al paleolitic superior. Son vièlhs de 10 000 a 22 000 ans !

Cossí Pascas viatja ambe la Luna

Lo còp passat, aviái pas evocat aquela particularitat de nòstre calendièr actual. Aviái gardat pel dessèrt aquel interessant mescladís de rites lunars e de cristianisme.
Vos cal saber que las primièiras comunautats crestianas commemoravan la resurreccion del Crist lo jorn de la Pasca josiva. Mes seguèt lèu establit que la fèsta crestiana de Pascas se deviá celebrar lo dimenge que seguiá la fèsta josiva, data que correspondiá mièlhs al raconte evangelic e que permetiá de se demarcar dels Josius, que d’unes començavan de los agachar de travèrs. Après un flòc de polemicas, lo concili de Nicèu, en 325, faguèt acte d’autoritat : d’ara endavant, los crestians festarián Pascas lo primièr dimenge seguent la plena luna de l’equinòcci de prima. Talament que la data de Pascas pòt viatjar entre lo 22 de març, se i a agut luna plena un dissabte 21 de marc d’equinòcci, e lo 25 d’abrial, se la luna plena seguent l’equinòcci de prima tomba un dimenge 18 d’abrial. Aquelas datas extrèmas son raras : Pascas un 22 de marc, ‘quò se passèt en 1818 lo darrièr còp, èri pas enquèra nascuda e lo còp que ven, ‘quò serà en 2285, se los porcanhons an pas tregit los crestians d’aquí alai !

Atal la Glèisa ten, dempuèi 325, d’especialistas encargats de calcular la data de Pascas… ambe los mejans de l’ostal. Calculs plan complèxes, un pauc saniquejats e aproximatius, que fan intervenir entre maites « l’epacta » e « la letra domengala ».
La comparason de la data de la fèsta crestiana amb un annuari astronomic pòt quitament far veire un descalatge d’un o dos jorns, de còps tres, ambe las fasas realas de la Luna. ‘Quò’s que los calculs eclesiastics fan començar la lunason non pas ambe la luna novèla, mes ambe l’aparicion del primièr creissent que se pòt produire, o avèm vist, un o dos jorns pus tard : se recuperava atal qualques rites pagans. De mai, aqueles calculs son fondats sus la durada mejana de la lunason, e non pas sus la durada reala – e variabla – de las lunasons successivas.

De tot biais, ‘quò’s la fèsta de Pascas e, d’un biais indirècte, la Luna que sèrv d’amira per fixar las autras fèstas mobilas del calendièr. Per los que creson plan fort a l’influéncia de la Luna sus nòstras vidas, ‘quí an una confirmacion evidenta : crestians o pas, la Luna agís grandament sus nòstres lésers en provocar dins lo monde profane las datas variablas del Carnaval e de qualques ponts e viaductes presats de totes !

Per çò qu’es de saber se cal talhar, semenar, plantar en fonccion de la lunason, ‘quò serà pel còp que ven…
E, ça que la, seguessiatz pas tròp dins la Luna !

La Catarina de las estièlas

Indicas
(1) La Bíblia, Salme 104.
(2) Las Aisiás : fr Les Eyzies de Taillac (Dordogne).