Catarina Liethoudt es aderenta de l’IEO del Cantau dempuèi 1974.
Es responsabla de las colleccions de L’Ostal del Libre dempuèi 1985.
En 2005, deven presidenta de L’Ostal del Libre e responsabla de la librariá Découvertes Occitanes

DINS LO CÈL D’OCCITÀNIA

Crònica escricha a la prima de 1991, dins Monde en òc

Mas per començar, sabètz perqué aquel títol de «Cèl d’Occitània» es inocenton ? Per çò que totes los terrians que se tròban coma nautres a mièg camin entre lo Pòle nòrd e l’Equator veson, la meteissa nuèch, las meteissas estièlas dins la meteissa posicion. A part que los Mongòls del desèrt de Gobi las veson sèt o uèch oras davant nautres, e los Canadians de Montreal cinc oras après nautres (‘quò’s lo descalatge orari, per ma fe !). Atau, dins la meteissa nuèch, lo «cèl d’Occitània» a començat per èsser lo cèl de Mongolia, davant de venir lo cèl quebequés.

Partegem donc de bon còr nòstras estièlas ambe totes aquelses umans que viscan a 45° de latituda nòrd sus lo tresen planeta en partent del solelh… Aquò que portam aqui, ‘quò’ s « los mots per o dire ». Aquelses son plan nòstres !

Aquí nos avètz donc partits agara per explorar lo cèl de prima. Se caldrà jaire un bocin pus tard, qu’amb lo cambiament d’ora de març, l’ora legala aura doas oras d’avança sul solelh ! S’òm considèra que lo calabrun dura entre una ora e una ora e mièja, vos caldrà velhar fins a onze oras del ser al pus mens a la fin de mai o a la debuta de junh, se volètz veire totas las estièlas s’alucar.

Equinòcci e solstici.

Que l’eveniment que definís la prima es de talha, mai se se repetís dempuèi cinc miliards d’annadas : los jorns prendon lo dessús Lo 21 de març, ‘quò’s l’equinòcci de prima ; a aquela data, lo jorn dura tant coma la nuèch, puèi las nuèchs acórchan fins al solstici d’estiu per Sant-Joan, qu’es la nuèch la pus corta de l’annada ; ‘quò’s aquel jorn que lo solelh es lo pus naut dins lo cèu de miègjorn, ‘quò’s la subrefèsta solara. Lo solelh sortís, d’aquel moment, practicament al nòrd-èst e se jai al nòrd-oèst. ‘Quò’s talament vertat que, lo matin de Sant-Joan, segon la tradicion populara, quand lo solelh raja de darrièr la montanha, òm sap pas tròp de quanhe costat va partir, se ditz quitament que sosca, que dança ! Solide que cap d’astronòme a pas constatat aquò, al mens qu’aja facha la fèsta e dançat tota la nuèch el tanben…

L’Estièla del Pastre (Magalona)

Aqueste ser, poiretz remarcar dins lo cèu del ponent un astre blanc que s’aluca, tanlèu que lo solelh trescond, e que belugueja : ‘quò’s la famosa Estièla del Pastre, que se ditz tanben Magalona. ‘Quò’s en realitat lo planeta Vènus, que se passeja entre lo Solelh e la Tèrra. Acompanharà vòstras observacions de pus en pus tard dins las nuèchs de prima, qu’ela se jai pas qu’a l’entorn de mièjanuèch al mes de mai. Dins qualques meses, quand aurà virat al torn del Solelh, serà pus matinièira que l’Astre bèl e se levarà a l’èst. L’apelarem alèra Estièla del matin (o lo Lugar o Lugarn), mas serem a la darreiriá.

Per çò qu’es polida e que lusís tant, aquel planeta es estat batejat Vènus, del nom de la divessa de l’amor en çò dels Latins. En realitat, sa rauba d’argent es facha de nívols talament acidas que totas las sondas espacialas que l-i son estadas mandadas son estadas dissolgudas en qualques minutas. Cal pas s’i anar freta !

La Luna rossa.

Mai es lo mes de la Luna rossa, la luna que fa venir rosses los bruèlhs primaverals. La companha de las nòstras nuèchs seriá copabla ? De tot biais, que la luna se veguèsse o non, se la nuèch es clara, res empacharà pas a la tèrra de s’esfregir, quanha que siasca la sason. Aquesta annada, la plena luna de mai tombarà lo 28 d’aquel mes (1), e se las nuèchs son frejas a aquela passa, ‘quò farà pas de ben als òrts. Mes òm se carra de far portar la fauta a qualqu’un, pas vertat ?

Los Carris e la seguida

De val nord, patiretz pas per trobar lo Carri bèl e lo pichon. Òm los vei tota l’annada virar al torn de l’Estièla polara. Parièr pel Dragon e Cassiopèia, son totjorn aquí, fidèls al pòste, mas lor posicion dins lo cèl a un pauc cambiat : lo Carri bèl sembla agara una caçairòla deversada dins la capa del cèl, mentre que lo W de Cassiopèia es massa bas sus l’asuèlh nòrd-èst (2).

Las Gentas d’ivèrn se’n van

Cada ser las constellacions d’ivèrn que vos son agara familhièiras son pus bassas val ponent : Orion cabussa dapasson capa l’asuèlh e sembla belcòp pus bèl que quand èra naut dins lo cèl ; mas ‘quò’s pas qu’una impression – aurem benlèu l’ocasion de ne tornar parlar.

Los quites Bessons davalan dapasseton cap al ponent ; vesètz aquel bèl rectangle alongat que lo pichon costat superior es marcat per doas estièlas lusentas : las tèstas dels Bessons Castòr e Pollux, que lors pès son situats sus la broa de la Carrau de Sant-Jacme, vas Orion.

Viram-nos agara val sud. Veirem desfilar de setmanas en setmanas las constellacions de la prima : aquelas del Zodiac e d’autras atanben, que son remarcablas.

Lo Càncer… e sos visitaires

Aquí n’avètz una, al meteis nivèl que los Bessons, mas un bocin mai a l’est. La devinaretz, que se vei pas gaire : de costuma se remarca per una taca blanca vaira qu’es un amolonament d’estièlas situadas a 500 annadas de lum de nòstra Tèrra. ‘Quò’s l’amolonament Praesepe, en lenga nòstra lo Presepi, lo Belèn (3), qu’es dins la constellacion del Càncer. Mas vòstra amira per aquesta prima, quò serà un astre plan lusent, un bocin jaune, que se desplaça davant lo Càncer sens far partida de la constellacion ; aquel astre es lo pus gròs planeta de nòstre sistèma solar. L’an batejat coma lo mai mèstre dels dius en çò dels Latins : Jòu, o Jupitèr (4).

Jòu, donc, demorarà dins lo Càncer, de la fin d’abrièu a la debuta de junh. De l’autre planeta, n’avèm parlat dins lo numerò precedent, ‘quò’s Març lo roge, lo diu sagnós de la guèrra. Se desplaça doçamenòֳt : al quitar de la Polsinièira, passa al ras del Carretièr, puèi dins les Bessons (4). Tornarà trobar Jòu dins lo Càncer en junh. Ailàs, la constellacion serà d’aquel moment trop bassa sus l’asuèlh per que nautres poguessiam profitar vertadièirament de l’espectacle.

Triangle de prima

Al mes d’abrièu, lo Lion serà al pus naut de sa corsa dins lo cèl a l’entorn de mièjanuèch. Quò’s una de las mai polidas constellacions de la prima. Sièis estièlas dessenhon un volam que la ponhada seriá ondrada per l’embalausenta Regulús, genta estièla blanca : aquel volam es la crinièira del Lion, mentre que Regulús n’es son còr. A l’èst d’aquela constellacion massa estenduda, très estièlas – qu’una es la lusenta Denebòla – delimitan l’extremitat de l’esquina e la cropa de l’animal fièrament jagut dins la nuèch. Quò’s vas aquela polida constellacion que Jòu tornarà prendre sa corsa al mes de junh.

Darrièr lo Lion, e pus bas a l’èst, ven la Verge o Vièrja, remarcabla per una genta estièla blanc-blau, l’Espiga, que marca la bola inferiora d’aquela longa constellacion, jalonada d’èst en oèst d’astres massa lusents. Las civilisacions mediterranencas i an vist dins lo temps una femna jove, alongada, que teniá una espiga de blat a la man per amor que presidava a las meissons. De fach, dins l’Antiquitat, quand lo levar d’aquela constellacion precedissiá immediatament lo del solelh, ‘quò èra la sason de las recòltas. Mas ‘quò se produsiá d’aquel temps al mes d’agost, mentre que uèi cau esperar la fin de setembre.

Las constellacions que garnisson lo cèl de prima resplendisson dins una zòna que poiriá èsser compresa dins un fotrau de triangle que ne coneissèm dejà doas cimas : Regulús e l’Espiga. Lo tresen, a l’est, es una estièla roja e lusenta, Arcturús, que forma la coá d’una immensa sèrp-volaira : la constellacion del Boièr, que culmina a mièjanuèch a la fin de mai.

Per acabar, just al ras del Boièr, a l’èst, lo diadèma de la Corona boreala es de bon veire : nòu estièlas lusentas dispausadas en meitat de cercle, que la que lusís lo mai es dicha, evidentament, la Pèrla. Amb la Corona boreala, que culmina a mièjanuèch a l’entorn de la segonda quinzena de junh, sèm arribats al cap de nòstra exploracion.

Bon viatge donc, dins lo cèl d’Occitània… E a plan lèu per l’estiu !

La Catarina de las estièlas, amb l’ajuda del Nadal Lafont
per la revirada e los noms occitans de las constellacions.

Qualques indicas

(1) – Aquesta data es pas valabla que per la prima de 1991.

(2) – A prepaus del mot « asuèlh » (nòta de Monde en òc) : lo crane mot « asuèlh » e la metafòra « lo pè del cèl » (fr. horizon), mencionats dins lo preciós libre de Joan Lhermet, s’entendon rarament uèi dins la lenga populara. Anna-Maria Neuvic nos a senhalat un emplèc interessant del mot « astre » dins aquel sens : « L’astre es roge, quò’s pas signe de bel temps », « Acha l’astre, cossí es brave ! » (encontrada de Mandalha e Marmanhac).

(3) – Praesepe (latin), Presepi (òc) : ‘quò’s l’amolonament d’estièlas apelat en francés la Crèche o la Ruche.

(4) – Aquelas informacions suls movements dels planetas son pas valablas que per l’annada 1991.